In spanning zit de overvolle zaal te wachten, van heinde en verre zijn sommigen afgereisd naar Eindhoven om hem te horen spreken: Homi Bhabha (1949). Rechtstreeks vanuit het vliegtuig komt de charismatische en charmante man binnenstappen waarop iedereen in een vererend stilzwijgen valt.
Na een korte introductie gaat Bhabha achter de microfoon staan: “It’s a great pleasure and honour to be here.” De man, die op het eerste gezicht een vervelende arrogantie over zich lijkt te hebben, blijkt echter over een enorme dosis humor te beschikken. “I have a soar throat, so maybe I can perform a play for you in stead of giving a lecture,” zegt hij, waarop een nog ietwat zenuwachtig gelach opstijgt vanuit de zaal.
Bhabha draagt de titel ‘Anne F. Rothenberg professor van Engelse en Amerikaanse literatuur’, onder collega’s een populaire benoeming, en doceert aan de faculteit Arts and Sciences van Harvard. “Homi Bhabha is one of the world’s most prominent and influential figures in the fields of postcolonial studies and cultural theory,” aldus Lawrence Buell, voorzitter van het departement Engelse en Amerikaanse literatuur van Harvard.
Deze professor was een van de eerste afgestudeerden die doctoraal proefschrift schreef over het werk van V.S. Naipaul, de winnaar van Nobel Prize for literature in 2001. Naipauls gevoel voor ontworteling heeft een beslissende invloed gehad op Bhabha’s ideeen over kosmopolitisme (wereldburgerschap). Hij heeft meerdere boeken – waaronder ‘Nation and Narriation’ (1990) en ‘The location of Culture’ (1993) – en talloze artikelen gepubliceerd. Daarnaast is hij een veelgevraagd spreker op bijeenkomsten. Nu staat hij hier in Eindhoven om te spreken over Be[com]ing Dutch en het boek ‘A Measure of Dwelling: Reflections on Vernacular Cosmopolitanism’, waar hij nu aan werkt .
Bhabha geeft aan om te proberen in zijn lezing verschillende stemmen en meningen naar voren te brengen. Hij legt hierbij met name nadruk op T.S. Elliot (1888 – 1965), een Amerikaans – Britse toneelschrijver, dichter en criticus en een van de belangrijkste literaire figuren uit de 20e eeuw. Essays van Elliot hebben een diepgaande invloed uitgeoefend op het denken over de relatie tussen religie, cultuur en literatuur. In zijn boek in wording ‘A Measure of Dwelling’ verkent Bhabha de culturele, ethische en estetische waarden van het verlangen naar wereldwijde vooruitgang in een intercultureel verband. Een van de dingen die hij zich afvraagt is hoe mensen omgaan met de “informatie–overload die zich om iedereen heen opbouwt als de Chinese muur”. De professor is hier naar eigen zeggen nogal demonstratief in.
“It’s a curse that we always look at what might have been, or what has already taken place,” zegt Bhabha met een strenge blik, “and it’s this moment in which we utter: never again!” Hij vraagt hiermee iedereen zijn of haar verantwoordelijkheid te nemen, zowel in gedachten als in handelingen. “Because,” zegt hij “it’s about what we know now, and not what we should have done then.”
Nadat Bhabha in een vloeiende beweging met zijn prachtige Engelse taalgebruik zijn verhaal heeft verteld, kijkt hij even stil de zaal in en glimlacht als hij ziet hoe de toegestroomde toehoorders aan zijn lippen gekluisterd zitten. “ You know,” zegt hij “people are always telling me that my books are difficult to read, as if I don’t know that! I’m having the most difficult time writing them!” Een lachsalvo barst los.
Om terug te komen op Be[com]ing Dutch verschuift het onderwerp langzaam naar ‘multiple identity’s’. “Globalisation has nothing to do with having a multiple identity, that’s a pluralistic dream and it’s not my taste,” aldus Bhabha. Als iemand uit de zaal de simpele vraag stelt “Ik zie mezelf als iemand met een multiple identity, wat moet ik ermee doen?”, fronst Bhabha even zijn wenkbrauwen. “Well at first, you don’t have it if you don’t want it,” zegt hij. “Why name things as lawyer, feminist, etc. as different identity’s? What binds and is in between is what matters. Not one identity, not many identity’s, but that what’s in between,” aldus Bhabha.
Een term dat nauw samenhangt met multiple identity’s en welke Bhabha vaak noemt is ‘cultural ambivalence’, met name in samenhang met het onderwerp immigratie en oorlog. Met ambivalence (‘ambivalentie’ in het Nederlands) wordt het tegelijkertijd of na elkaar aanwezig zijn van tegengestelde waarden bedoeld. Bhabha geeft een voorbeeld: “From people who experience traumatic situations is expected that they keep the memory alive as well erase the memory. So they’re not struggling with the memory itself or facts about the experience, but with this ambivalence or ‘barbic transmission’, as I like to call it in my book”.
Om in dezelfde sferen te blijven haakt Bhabha in op het zogenaamde ‘partial citizenship’ van immigranten. “I think it’s humiliating,” zegt hij. Als immigrant wordt er aan de ene kant van je verwacht dat je je aan past aan de cultuur van een ander land, wat je overigens nooit goed genoeg kan doen, maar aan de andere kant zal je altijd als buitenlander worden gezien. “It’s all about recognizing human rights in each other,” aldus Bhabha.
Als het tijd is om vragen te stellen blijft het even stil in de zaal. De toehoorders zijn, zo aanwezig als ze tijdens andere bijeenkomsten waren, nu zo stil. “I can also ask myself a couple of questions,” zegt Bhabha. Hiermee is het ijs gebroken en priemen er onmiddelijk een paar vingers in de lucht. Hilariteit steekt echter de kop op als de microfoon voor Bhabha’s neus tergend langzaam naar beneden zakt en hij zegt: “I didn’t realize that my words were so deflating!” Het lachen zwelt aan als hij hieraan toevoegd: “Well, after a certain age and stage it doesn’t work that well anymore.”
Als iedereen weer rechtzit en de rust is terug gekeerd licht Bhabha een tipje van de sluier op over zijn verdere toekomstplannen. Hij wil een event gaan organiseren op Harvard, te vergelijken met Be[com]ing Dutch, met als centraal thema globalisatie. Een onderwerp dat hij in het kader hiervan zou willen uitdiepen is bijvoorbeeld ‘Door het raam van de teloorgang van Indiase boeren door overname van massaproductiebedrijven kijken naar globalisatie’. Als uit de zaal positief gemurmel opstijgt waarschuwt hij Charles Esche met een glimlach nu niet zijn idee te stelen.
Naarmate de tijd begint te dringen vertelt Bhabha over zijn aanwezigheid bij de berechting van een Hutu die zijn Tutsi buurman had vermoord in Rwanda. “On the fatal moment he didn’t seem to be either strange or close,” zei de moordenaar. “I’ve never expected him to say that, because that’s what neighbours are: a stranger to you or someone close to you, not neither of them!” Dat een op het eerste gezicht simpele uitspraak als deze zoveel diepgang en achterliggende betekenis kan hebben begrijp je alleen uit de mond van Homi Bhabha, wat ook duidelijk de rede is van de constante toevoer van mensen die hem omringen na afloop van deze fantastische lecture.